Zróżnicowanie ludnościowe i kulturowe współczesnej Europy

Cywilizacja europejska to pewien rodzaj historycznej „całości” łączącej nas Europejczyków z kontynentem, na którym żyjemy. Za podstawę naszej cywilizacji uznaje się elementy kultury starożytnej Grecji i cesarstwa rzymskiego oraz chrześcijaństwo. Pomimo tych wspólnych głęboko zakorzenionych tradycji dzisiejsza Europa jest zróżnicowana, a ponadto zmienia się też jej znaczenie i miejsce we współczesnym świecie.

Już wiesz

• że Europa dzieli się na cztery regiony fizycznogeograficzne o zróżnicowanych cechach środowiska przyrodniczego;

• że w Europie występują obszary zamieszkałe przez ludność różniącą się językowo i kulturowo;

• że tradycja i elementy kultury europejskiej oraz języki zostały przeniesione na inne kontynenty.

Nauczysz się

• wskazywać na mapie państwa jednonarodowe i wielonarodowe w Europie;

• podawać przykłady zróżnicowania kulturowego ludności w Europie;

• wymieniać główne grupy językowe w Europie i opisywać ich zasięgi na mapie tematycznej;

• porównywać dane statystyczne przedstawione na diagramach ludnościowych.

1. Liczba ludności Europy na tle ludności świata

W Europie mieszka obecnie 742 mln osób, co stanowi 10,4% ogólnej liczby ludności świata (dane z 2013 roku). Ludność zamieszkująca obszary 46 niepodległych państw tego kontynentu jest zróżnicowana etnicznie, językowo, wyznaniowo oraz pod względem struktury płci i wieku. Wynika to z różnorodnych, niekiedy dramatycznych procesów społecznych i gospodarczych, które kształtowały nasz kontynent w przeszłości.
Przeważająca większość ludności Europy należy do rasy białej. Niewielkie dziś grupy ludności rasy żółtej zamieszkują od wieków nad Wołgą – Kałmucy, na Krymie – Tatarzy, a w Laponii na północy Półwyspu Skandynawskiego – Lapończycy.

Polecenie 1

Dokonaj analizy danych statystycznych przedstawionych w tabeli oraz na diagramie poniżej. Omów, jak zmienia się udział liczby ludności Europy w ogólnej liczbie ludności świata. Wyjaśnij przyczyny tych zmian, patrząc na dane dla innych kontynentów.

2. Państwa narodowe i wielonarodowe w Europie

Na stosunkowo niewielkim kontynencie, jakim jest Europa, żyje dzisiaj ok. 100 narodów. Pojęciem naród określamy wspólnotę ludzi mających wspólną przeszłość historyczną i kulturową, mówiącą tym samym językiem i zamieszkującą to samo terytorium. Jeżeli na terenie państwa zamieszkiwanego przez jeden naród wyróżniają się inne odrębne grupy narodowe, to określa się je mianem mniejszości narodowej albo mniejszości etnicznej.

Do państw historycznie wielonarodowych w Europie należą m.in.:

• Belgia, w której północną część kraju zamieszkują Flamandowie używający języka flamandzkiego (niderlandzkiego – język urzędowy w Holandii), a część południową Walonowie posługujący się językiem francuskim (walońskim);

• Wielka Brytania, w której mieszkają Anglicy, Szkoci, Irlandczycy i Walijczycy; językiem urzędowym jest angielski, ale zachowały się języki mniejszościowe: walijski, szkocki (gaelicki).

W niektórych państwach obok miejscowej ludności występuje duża grupa ludności napływowej i wówczas te państwa również należy uznać za wielonarodowe. Należą do nich m.in.: Estonia, Łotwa, Luksemburg, Francja, Niemcy, Holandia, Szwajcaria.
Szczególnym przykładem państwa wielonarodowego jest Federacja Rosyjska: dominującą grupą są tam Rosjanie, ale oprócz nich występuje kilkanaście odrębnych grup narodowościowych, a także dziesiątki grup etnicznych.

Państwa, w których zamieszkuje jeden naród, to państwa o dużej spójności etnicznej. W Europie należą do nich m.in.: Portugalia, Grecja, Polska, Norwegia, Albania. W wielu europejskich państwach jednonarodowych mieszkają grupy etniczne mające odrębny język i kulturę, ale nie są one zbyt liczne.
Jednym z procesów, który objął Europę w ostatnich kilkudziesięciu latach, są ruchy migracyjne, tj. przemieszczanie się ludności między państwami w celu zmiany miejsca pobytu. Większość państw w Europie ma dodatnie saldo migracji, co oznacza, że imigracja (przyjazdy ludności) jest wyższa niż emigracja (wyjazdy ludności). W 2013 roku najwyższe dodatnie saldo migracji zanotowano w Niemczech (433 tys.), Wielkiej Brytanii (209 tys.) i Włoszech (182 tys.). Do państw tych migruje głównie ludność z Europy Środkowej i Wschodniej oraz z Afryki, Azji i Ameryki Południowej.

Polecenie 2

Odszukaj w różnych źródłach informacje o mniejszościach narodowych zamieszkujących w Europie. Podaj nazwę państwa i opisz, czym wyróżnia się wybrana mniejszość narodowa.

3. Grupy językowe w Europie

Ludność Europy posługuje się językami należącymi do trzech rodzin językowych: indoeuropejskiej, uralskiej i ałtajskiej. Z rodziny języków indoeuropejskichwywodzą się trzy grupy językowe: romańska, germańska i słowiańska mające w Europie największy zasięg. Mniejszy zasięg mają języki z dwóch pozostałych rodzin. Językiem izolowanym, to znaczy niemającym pokrewieństwa z innymi, jest baskijski używany przez grupę ludności żyjącą w zachodniej części Pirenejów. Basków uznaje się za jedyną rdzenną nieindoeuropejską grupę ludności w Europie.

Języki romańskie wytworzyły się z połączenia łaciny używanej w Imperium Rzymskim z lokalnymi językami występującymi na terenach objętych wpływami tego państwa. Romanizacji podlegały obszary leżące w basenie Morza Śródziemnego i nad Dunajem. Do tej grupy języków należą: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, a także kataloński i galicyjski na Płw. Iberyjskim.

Do grupy języków germańskich należą: angielski, niemiecki, duński, niderlandzki, szwedzki, norweski i islandzki. Mieszkańcy Wysp Fryzyjskich leżących u wybrzeży Holandii i Niemiec posługują się językiem fryzyjskim, a mieszkańcy Wysp Owczych mówią językiem farerskim. Oba te języki należą także do grupy języków germańskich.

Języki słowiańskie swym zasięgiem obejmują prawie cały region Europy Wschodniej, obszary leżące na pograniczu z Europą Zachodnią i większą część Półwyspu Bałkańskiego. Do tej grupy należą m.in. języki: rosyjski, ukraiński, białoruski, polski, czeski, słowacki, serbski, chorwacki, bułgarski, słoweński, macedoński. Na obszarze Łużyc, położonych na południowym wschodzie Niemiec przy granicy z Polską, mieszka niewielka grupa ludności posługująca się językami górnołużyckim i dolnołużyckim, również należącymi do języków słowiańskich.

W północno‑wschodniej części Europy, nad Morzem Bałtyckim, żyją grupy ludności posługujące się językami bałtyckimi (litewskim i łotewskim) oraz językami ugrofińskimi (fińskim i estońskim). Do tej grupy należy także język węgierski, który jest w użyciu na Węgrzech leżących nad Dunajem.
W południowej części Półwyspu Bałkańskiego występują trzy odrębne języki: grecki, albański i turecki.
Języki europejskie w formie pisanej wykorzystują trzy alfabety: grecki, łaciński i cyrylicę.

Kilka języków europejskich – głównie w czasach kolonialnych – zostało przeniesionych na inne kontynenty i później stały się one językami urzędowymi w wielu nowo powstałych państwach. Obecnie najbardziej rozpowszechniony jest język angielski, który uznaje się za język światowy.

Polecenie 3

Posługując się mapą tematyczną, odczytaj, do której grupy językowej należą języki: angielski, francuski, polski, węgierski, rosyjski i hiszpański.

Polecenie 4

Korzystając z różnych źródeł, podaj przykłady państw świata, w których językami urzędowymi są języki pochodzące z Europy: angielski, hiszpański, portugalski, francuski, holenderski.

4. Zróżnicowanie wyznaniowe ludności w Europie

Ważnym elementem społecznym wpływającym w większym lub mniejszym stopniu na życie ludzi jest przynależność do danej grupy wyznaniowej. W Europie najliczniejszą grupą są chrześcijanie. Historyczne podziały doprowadziły do powstania dużych odłamów tej religii. Dzisiaj w określonych regionach lub państwach mieszkają większe lub mniejsze grupy wyznawców jednego z odłamów chrześcijaństwa.

Polecenie 5

Posługując się mapą tematyczną znajdującą się w atlasie, opisz rozmieszczenie wyznawców głównych odłamów chrześcijaństwa w Europie.

5. Struktura ludności Europy według wieku

Do opisu struktury wieku posłużymy się diagramem przedstawiającym ludność Europy wg trzech grup wiekowych:

• 0–14 lat – ludność młoda,

• 15–64 lata – ludność dojrzała,

• powyżej 65 lat – ludność stara.

  

   

Polecenie 6

Porównaj dane przedstawiające strukturę wieku ludności Europy ze strukturą wieku ludności na pozostałych kontynentach.

Struktura wieku ludności Europy jest bardzo niekorzystna. W porównaniu z innymi kontynentami grupa dzieci i młodzieży – wiek do 14 lat – jest w Europie najmniej liczna, a grupa ludności starej – wiek powyżej 65 lat – jest najliczniejsza. Ludność Europy znajduje się w stanie starości demograficznej, o czym decyduje niski przyrost naturalny i wydłużanie przeciętnego czasu życia Europejczyków. Niski przyrost naturalny występuje przede wszystkim na wschodzie naszego kontynentu, gdzie trudna sytuacja ekonomiczna ogranicza liczbę urodzeń. Natomiast w Europie Zachodniej panują bardzo dobre warunki ekonomiczne, które sprzyjają dłuższemu życiu ludzi.

Podsumowanie

• W Europie mieszka obecnie 742 mln ludzi (dane 2013 roku) i udział ludności Europy w ogólnej liczbie ludności świata systematycznie maleje.

• Ludność Europy jest zróżnicowana etnicznie, językowo i religijnie. Współczesna cywilizacja europejska opiera się na dorobku przeszłości – kulturze greckiej i rzymskiej oraz tradycji chrześcijańskiej.

• W Europie największy zasięg mają trzy grupy językowe: romańska, słowiańska i germańska należące do tej samej rodziny języków indoeuropejskich.

• Dominującą grupą wyznaniową w Europie są chrześcijanie. W poszczególnych regionach Europy występują większe grupy wyznawców każdego z głównych odłamów chrześcijaństwa: katolików, protestantów, prawosławnych.

• Struktura wieku ludności w Europie jest niekorzystna; udział ludności w wieku do 14 lat jest niewielki, a w wieku powyżej 65 lat – wysoki. To wynik niskiego przyrostu naturalnego i wydłużenia średniej długości życia.