Zmiany na mapie politycznej świata

Mapa polityczna pokazuje zwierzchność poszczególnych państw nad obszarami lądów i mórz. Możemy z niej odczytać stan współczesny oraz przy pewnej wiedzy odtworzyć procesy i wydarzenia historyczne. Świat ulega ciągłym przemianom. Praktycznie każdego roku dochodzi gdzieś na Ziemi do zmian przebiegu granic państwowych.

Już wiesz

• że mapa jest dziełem kartografów;

• że każda mapa jest zgeneralizowana, więc przedstawia najważniejsze zagadnienia z przedstawianego zakresu;

• jak przedstawia się rozmieszczenie państw na świecie;

• że oprócz niepodległych państw istnieją terytoria zależne i sporne.

Nauczysz się

• omawiać zmiany w układzie państw na mapie politycznej świata powstałe po 1989 roku oraz przyczyny tych zmian;

• omawiać wybrane spory terytorialne oraz wyjaśniać przyczyny ich powstania;

• wyjaśniać, dlaczego Ministerstwo Spraw Zagranicznych publikuje ostrzeżenia dla podróżujących.

1. Czym jest państwo?

Mapa polityczna pokazuje rozmieszczenie państw na świecie – jest to wiedza podstawowa. Dokładniejsza analiza prezentuje nieco większą złożoność zagadnienia. Państwo powinno mieć terytorium, ludność, suwerenną władzę, powinno być uznane przez inne państwa (de iure, czyli oficjalnie, lub de facto – nieoficjalnie, np. poprzez kontakty handlowe).
Tu jednak pojawia się pewna komplikacja, np. uznawana międzynarodowo Somaliawskutek wojny domowej od 1991 roku nie ma rządu, który sprawowałby władzę na całym terytorium. Istniejący w jej granicach Somaliland spełnia pierwsze trzy kryteria, ale nie jest uznawany przez żadne niepodległe państwo. W nieco lepszej sytuacji jest Republika Chińska, bardziej znana jako Tajwan, która straciła na politycznym znaczeniu w 1971 roku, gdy Stany Zjednoczone uznały Chińską Republikę Ludową. Pod względem gospodarczym jest jednak nadal bardzo ważna. Innym przykładem jest Kosowo, którego nie uznają nawet niektóre kraje Unii Europejskiej i wiele państw należących do ONZ.
Niektóre terytoria nie są państwami, lecz terytoriami zależnymi lub niesamodzielnymi. W Europie przykładem takiego terytorium jest brytyjski Gibraltar, na Karaibach francuska Martynika lub holenderska Aruba, na Pacyfiku amerykańskie Mariany Północne.

Polecenie 1

Sprawdź w dowolnym źródle położenie i przynależność terytoriów niesamodzielnych: Akrotiri, Curaçao, Guernsey, Niue, Saint‑Pierre i Miquelon, Wallis i Futuna.

Długotrwałe i złożone procesy historyczne i polityczne spowodowały, że przebieg granic nawet uznanych terytoriów bywa skomplikowany. Obwód kaliningradzki stanowiący 0,0009% terytorium Federacji Rosyjskiej, oddzielony od niej Litwą, Łotwą i Białorusią, jest przykładem eksklawy. Kabindę od głównego obszaru Angoli oddziela Demokratyczna Republika Konga.
Z kolei San Marino jest enklawą na terytorium Włoch, a Lesotho w obrębie Republiki Południowej Afryki.

Ciekawostka

Wyjątkowo skomplikowany przebieg ma granica w rejonie holenderskiego miasta Baarle‑Nassau i belgijskiego Baarle‑Hertog. Jest tam 30 enklaw: jedna holenderska na terenie Belgii, 22 enklawy belgijskie na obszarze Holandii i 7 holenderskich wewnątrz belgijskich!

2. Podstawy współczesnego podziału politycznego świata

Pod koniec XIX wieku najpotężniejsze państwa świata dokonały końcowego podziału lądów (kongres berliński), stąd na przykład geometryczne granice w Afryce.

Polecenie 2

Zbierz informacje na temat historii przynależności politycznej regionu Zambezi w Namibii (dawniej zwanym Caprivi).

Skutkami obu wojen światowych były znaczne przesunięcia granic, zwłaszcza w Europie. W latach 60. i 70. XX wieku niepodległość ogłosiły liczne kolonie w Afryce, Azji, na Karaibach i Pacyfiku. W latach 80. pozostało ich już niewiele.
Wówczas, kiedy wydawało się, że podział świata został dokonany (pracowano wtedy również nad dokumentami prawa morza), rozpoczęły się przemiany na najstabilniejszym politycznie kontynencie – w Europie.

3. Przemiany w Europie

Po drugiej wojnie światowej, po pokonaniu hitlerowskich Niemiec, przywódcy zwycięskich mocarstw ustalili, że państwa Europy Środkowo‑Wschodniej, w tym także Polska, będą podporządkowane ZSRR (Związkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich). Same Niemcy także zostały podzielone. Najpierw na strefy okupacyjne, a w 1949 roku powstały z nich dwa oddzielne państwa. Wschodnia część – NRD (Niemiecka Republika Demokratyczna) – trafiła pod kuratelę Związku Radzieckiego, część zachodnia – RFN (Republika Federalna Niemiec) – dostała się pod wpływy mocarstw zachodnich (Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji).

W latach 80. XX wieku narody będące pod dominacją Związku Radzieckiego w środkowo‑wschodniej części kontynentu rozpoczęły marsz ku suwerenności. Pierwsze przemiany miały miejsce w Polsce i przyniosły m.in. zmiany na mapie politycznej.
Z jednej strony nastąpiło zjednoczenie Niemiec podzielonych w 1945 roku skutkiem decyzji przywódców Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii. Z drugiej zaś rozpadły się kraje federacyjne obejmujące w większości narody o silnym poczuciu odrębności lub ekonomicznego wykorzystywania.
Aksamitna Rewolucja doprowadziła do podziału Czechosłowacji na Czechy oraz Słowację. Czesi uważali, że rozwój Słowacji odbywa się ich kosztem, z kolei Słowacy mieli aspiracje do stworzenia niezależnego państwa.

4. Przemiany na obszarze Jugosławii

Najdłuższy i najtragiczniejszy przebieg miał rozpad Jugosławii. Podłożem były zróżnicowanie etniczne i religijne oraz wzajemne urazy historyczne sięgające wielu wieków wstecz.

W 1991 roku jako pierwsze niepodległość ogłosiły Słowenia, Chorwacja i Macedonia. Rok później, po proklamowaniu niepodległości przez Bośnię i Hercegowinę, Jugosławię tworzyła tylko Serbia i Czarnogóra. Proklamacja stała się przyczyną wojny domowej. Bośnia i Hercegowina była najbardziej zróżnicowana etnicznie i religijnie: zamieszkiwali ją prawosławni Serbowie, katoliccy Chorwaci oraz muzułmańscy Bośniacy. Dodatkowo żadna ze społeczności nie mieszkała na zwartym obszarze.
W latach 1993‑1995 walki toczyły się na terytorium Bośni i Chorwacji. Dopuszczano się ludobójstwa i czystek etnicznych. Szacunki mówią o ok. 100 tys. zabitych i 1,8 mln zmuszonych do opuszczenia domów.
Na mocy porozumienia z Dayton (USA) Bośnia i Hercegowina utrzymała niepodległość, ale kraj został podzielony na dwie części: Republikę Serbską oraz Federację Muzułmańsko‑Chorwacką (Federację Bośni i Hercegowiny). Dla zachowania stabilności decyzje władz centralnych muszą być zatwierdzone przez obydwie strony.
Dodatkowym następstwem tych burzliwych przemian było pojawienie się na mapie politycznej niepodległego Kosowa – regionu na południu Serbii zamieszkałego w dużej części przez muzułmańskich Albańczyków, ale bardzo ważnego historycznie dla Serbów ze względu na znaczenie bitwy na Kosowym Polu koło obecnej Prisztiny. Zbrojne zwalczanie aspiracji Albańczyków przez armię serbską doprowadziło do eskalacji przemocy, a w konflikt włączyły się siły zbrojne NATO. W konsekwencji obszar ten trafił pod administrację ONZ, a w 2008 roku ogłosił niepodległość.

Polecenie 3

Znajdź przyczyny, dla których nie wszystkie państwa europejskie uznały niepodległość Kosowa.

W 2006 roku pokojowo rozpadła się Federacja Serbii i Czarnogóry. Pojawiły się dwa odrębne państwa: Serbia oraz Czarnogóra.

5. Przemiany na obszarze Związku Radzieckiego

Największe terytorialnie zmiany dotyczyły obszaru Związku Radzieckiego. W 1991 roku w wyniku przemian powstało 15 nowych państw. Część z nich, np. Litwa, odzyskała niepodległość, inne – np. Białoruś – jako niezależne państwa narodziły się zupełnie na nowo.

System komunistyczny w ZSRR załamał się wskutek niewydolności ekonomicznej, ówczesnej sytuacji międzynarodowej, która była wynikiem m.in. przemian zapoczątkowanych w Polsce, oraz aspiracji politycznych narodów.
Rozpad ZSRR wyzwolił kolejne podziały, zwłaszcza na zróżnicowanych narodowościowo terenach. Klasycznym przykładem takich konfliktów jest obszar Kaukazu.

Konsekwencją I wojny światowej i radzieckich rządów na Kaukazie był specyficzny układ granic chrześcijańskiej Armenii i muzułmańskiego Azerbejdżanu.
Sprzeczne interesy obydwu społeczności doprowadziły do konfliktu zbrojnego i opanowania części terytorium należącego do Azerbejdżanu przez Armenię. Dzięki temu Górski Karabach zamieszkały w większości przez Ormian ma obecnie bezpośrednią styczność z Armenią.

Niemniej skomplikowana sytuacja istnieje na zachodnim Kaukazie. Władze Gruzji nie kontrolują Południowej Osetii i Abchazji, które w 1991 i 1992 roku ogłosiły niepodległość i funkcjonują, korzystając ze wsparcia Rosji.

W marcu 2014 roku Rosja przejęła kontrolę nad Krymem od 1954 roku należącym do Ukrainy. Swoje postępowanie uzasadniła wolą rosyjskojęzycznej ludności wyrażoną w referendum, którego ważności nie uznało Zgromadzenie Ogólne ONZ.

Kolejnym w Europie obszarem poza kontrolą władz uznawanych na arenie międzynarodowej jest Naddniestrze – fragment Mołdawii zamieszkały głównie przez Rosjan, który ogłosił niepodległość, nie chcąc być małą częścią społeczności mołdawskiej. Wiosną 2014 roku za przykładem Krymu parlament Naddniestrza wystąpił do parlamentu Rosji z prośbą o przyjęcie tego obszaru w skład Federacji Rosyjskiej.

6. Zmiany na obszarach pozaeuropejskich

Zmiany mapy politycznej nie ograniczały się tylko do Europy.
W 1994 roku w zachodniej części Pacyfiku powstała Republika Palau – wyspiarski kraj z ok. 25 tys. mieszkańców, ostatni obszar administrowany do tej pory przez Stany Zjednoczone jako terytorium powiernicze ONZ.

Historia polityczna Timoru Wschodniego jest bardziej dramatyczna. Wschodnią część wyspy Timor skolonizowali Portugalczycy, wprowadzając swój język i katolicyzm. Po wycofaniu się w 1975 roku całą wyspę zajęła Indonezja, a Timorczycy zaczęli walczyć o niepodległość. W 1999 roku odbyło się referendum, a trzy lata później kraj ogłosił swą suwerenność.

Jeszcze dłuższą i trudniejszą drogę do niepodległości pokonał leżący w Afryce Sudan Południowy. Zamieszkały głównie przez ludność czarnoskórą wyznającą chrześcijaństwo lub religie pierwotne, a rządzony przez muzułmańskich Arabów z północy walczył o suwerenność od czasów powstania niepodległego Sudanu w 1956 roku. Po dwóch wojnach domowych trwających łącznie 39 lat i referendum stał się niezależnym krajem.

7. Kolejne zmiany?

Nie ma podstaw, by sądzić, że mapa polityczna świata przestanie się zmieniać. W Europie o niepodległości głośno mówi się na przykład w Katalonii i Szkocji, a separatystyczne tendencje wykazują także Kraj Basków, Korsyka czy Padania. Narody tam zamieszkujące pragną mieć własne parlamenty, własne władze wykonawcze i prowadzić niezależną politykę.
Gdy w 2006 roku jedna z belgijskich stacji telewizyjnych w formie żartu podała wiadomość, że niderlandzkojęzyczna Flandria właśnie ogłosiła niepodległość, duża część widzów uznała to za informację prawdziwą.

W sztucznie podzielonej Afryce ruchy separatystyczne występują m.in. w Saharze Zachodniej, Somalilandzie, Kabindzie. Azja też nie jest ich pozbawiona – można je spotkać w ponad 20 krajach, np. na Filipinach, w Iraku czy Indonezji.

8. Czy warto być niepodległym?

Nie wszystkim terytoriom niesamodzielnym zależy na niepodległości. Obecnie mogą one liczyć na wsparcie kraju‑metropolii. Bez tego ich sytuacja, zwłaszcza ekonomiczna, byłaby dużo trudniejsza.

W 1974 roku na większości wysp w archipelagu Komorów leżących u wschodniego wybrzeża Afryki ludność opowiedziała się za niezależnością. Obecnie po 40. latach niepodległości wartość PKB na osobę jest ok. 9 razy niższa niż na Majotcie, która została przy Francji. Nadal francuska Martynika ma PKB per capita wyższy ponad dwukrotnie niż sąsiadujące i niepodległe St. Lucia i Dominika. Podobne dysproporcje wykazują południowoamerykańskie Gujana, Surinam i Gujana Francuska.

9. Co będzie dalej?

Procesy integracji i dezintegracji politycznej nadal trwają. Ich natężenie bywa różne. Dlatego warto sprawdzić, czy kraj lub jego część, do którego mamy zamiar wyjechać, jest bezpieczny. Pomocne mogą być ostrzeżenia dla podróżujących publikowane na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Podsumowanie

• Państwa powinny mieć terytorium, ludność, suwerenną władzę i być uznawane międzynarodowo.

• Liczba państw na świecie rośnie.

• Dekolonizacja to proces uzyskiwania samodzielności przez terytoria zależne.

• Niepodległość kraju nie zawsze gwarantuje jego rozwój, czasem samodzielność państwowa może łączyć się problemami społeczno‑gospodarczymi.

Praca domowa

Polecenie 4.1

Wybierz jeden obszar, w którym występują dążenia separatystyczne, i znajdź w dostępnych ci źródłach informacje o przyczynach tych dążeń.

Słowniczek

enklawa

terytorium państwa A lub jego fragment w obrębie terytorium państwa B z punktu widzenia państwa B

eksklawa

terytorium państwa A lub jego fragment w obrębie terytorium państwa B z punktu widzenia państwa A

referendum

forma demokracji bezpośredniej, w której głosujący wyrażają swoją opinię o konkretnych propozycjach