Środowisko naturalne Sudetów

Sudety, tak jak Beskidy, są górami średnimi o wysokościach przekraczających 1000 m n.p.m. Na terenie obu tych systemów górskich spotkać można podobne krajobrazy. Jednak Sudety wyraźnie różnią się od Beskidów budową geologiczną i genezą – to dlatego, że Sudety są górami starymi.

Już wiesz

• gdzie leżą Sudety;

• jakie ruchy górotwórcze w przeszłości objęły obszar Polski;

• w jaki sposób wysokość bezwzględna wpływa na klimat i roślinność.

Nauczysz się

• dokonywać podziału Sudetów na mniejsze regiony;

• wyjaśniać przebieg kształtowania się Sudetów;

• wymieniać główne bogactwa mineralne Sudetów;

• wskazywać charakterystyczne cechy rzeźby terenu Sudetów;

• opisywać klimat, hydrografię, gleby i roślinność Sudetów.

1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Sudetów

Sudety leżą na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską. Do Polski należy nieco mniej niż połowa gór, do Czech nieco więcej, a poza tym małe obszary Sudetów znajdują się też na terenie Niemiec. Długość całego łańcucha to około 400 km.
Góry dzielą się na trzy zasadnicze części:

• Sudety Zachodnie – m.in. Góry Izerskie, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Góry Kaczawskie;

• Sudety Środkowe – m.in. Kotlina Kłodzka oraz Góry Sowie, Kamienne, Stołowe, Bystrzyckie, Orlickie;

• Sudety Wschodnie – m.in. Masyw Śnieżnika, Góry Złote i Opawskie, a także Jesioniki i Góry Odrzańskie po stronie czeskiej.

Ponadto wyróżnione zostały niższe obszary związane z Sudetami:

• Pogórza Zachodniosudeckie (Pogórze Izerskie i Pogórze Kaczawskie) – peryferyjna część obszaru górskiego, na której działanie ruchów górotwórczych było słabsze.

• Przedgórze Sudeckie (m.in. Masyw Ślęży, Wzgórza Strzelińskie) – obszar w bezpośrednim sąsiedztwie gór, na którego rzeźbę terenu ruchy górotwórcze wpłynęły tylko w nieznacznym stopniu.

Formalna różnica między pogórzem a przedgórzem jest taka, że pogórze zalicza się do gór, a przedgórze już nie.

Polecenie 1

Na poniższych mapach wskaż główne części Sudetów oraz pasma górskie i inne regiony wchodzące w ich skład. Odczytaj wysokości najwyższych szczytów w poszczególnych pasmach. Zwróć uwagę na to, które z nich leżą po stronie polskiej, a które po stronie czeskiej.

Najwyższym pasmem Sudetów są rozciągające się wzdłuż granicy państwowej Karkonosze, które leżą w zachodniej części gór. Ich najwyższy szczyt to Śnieżka – 1602 m n.p.m. – górująca nad okolicą i dobrze widoczna z dołu, nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów.

Drugim najwyższym obszarem Sudetów są czeskie Jesioniki ze szczytem Pradziad (1491 m n.p.m.). W ich sąsiedztwie na granicy państwowej znajduje się Masyw Śnieżnika (1425 m n.p.m.). Pozostałe pasma Sudetów są już znacznie niższe i tylko nieliczne z nich przekraczają wysokość 1000 m n.p.m.

Kształtowanie Sudetów zapoczątkowane zostało już w prekambrze, z którego to okresu pochodzą najstarsze skały – gnejsy Gór Sowich. Później, w paleozoiku, formowały się głównie głębinowe skały magmowe (granity, amfibolity, gabra) oraz metamorficzne (kwarcyty, łupki krystaliczne, marmury). Pod koniec tej ery oraz w mezozoiku i kenozoiku na skutek zalewów morskich osadziły się m.in. piaskowce, zlepieńce, wapienie, a także wałbrzyski węgiel kamienny (w karbonie) oraz turoszowski węgiel brunatny (w paleogenie). Jednocześnie ze zmiennym nasileniem występowały zjawiska wulkaniczne, których efektem było m.in. wylanie magmowych pokryw bazaltowych. Najwięcej z nich powstało w okresach ruchów górotwórczych – kaledońskich, hercyńskich i alpejskich. Podczas wszystkich tych trzech orogenez następowało wypiętrzanie Sudetów, ale efekty dwóch pierwszych zostały w znacznym stopniu zniwelowane przez późniejsze procesy denudacyjne. Ostateczne wydźwignięcie gór miało miejsce w czasie fałdowań alpejskich. Jednak twarde skały magmowe i metamorficzne, które głównie budują Sudety, nie fałdowały się, lecz pod naciskiem wielkich sił pękały, rozrywały i przesuwały. W ten sposób powstało wiele uskoków, a pomiędzy nimi liczne zręby i rowy tektoniczne – stąd określenie góry zrębowe.
Taka złożona przeszłość geologiczna Sudetów przyczyniła się do powstania tzw. „mozaikowej” budowy gór, w której występuje wiele małych formacji skalnych o dość regularnych kształtach. Najlepszym przykładem są tu Góry Stołowe zbudowane z poziomych warstw piaskowców, margli i łupków. Warstwy te wskutek wietrzenia i erozji, a także ruchów tektonicznych utworzyły kilka tzw. poziomów zrównań. Góry przybrały oryginalne kształty. Charakterystyczne są tu wysokie pionowe ściany, unikalne formy skalne czy też wąskie przejścia i labirynty, np. na Szczelińcu, w „Błędnych Skałach”, a także w „Skalnym Mieście” po stronie czeskiej.

Uskoki tektoniczne przyczyniły się też do powstania dużych wklęsłych form terenu, czyli charakterystycznych dla Sudetów kotlin, np. Kotliny Kłodzkiej czy Kotliny Jeleniogórskiej. Największym uskokiem tektonicznym jest jednak tzw. Krawędź Sudecka, która liczy ponad 100 km długości i do 300 m wysokości względnej. Rozciąga się ona niemal po linii prostej od Pogórza Kaczawskiego do Gór Złotych. Krawędź ta jest dobrze widoczna zarówno w terenie, jak i na mapach, ponieważ wyraźnie oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

Polecenie 2

Na mapie hipsometrycznej wskaż Krawędź Sudecką oraz regiony geograficzne, które ona rozdziela.

W czasie zlodowaceń plejstoceńskich w Karkonoszach pojawiły się lodowce górskie. Pozostałością ich obecności są dziś wielkie kotły polodowcowe, np. Śnieżne Kotły, Kocioł Łomniczki czy też Kocioł Małego Stawu i Kocioł Wielkiego Stawu z zachowanymi jeziorami cyrkowymi. Natomiast U‑kształtne doliny polodowcowe nie były tu zbyt głębokie i szerokie, toteż zdążyły się one ponownie zmienić w doliny rzeczne o przekroju V‑kształtnym.
Trzon Karkonoszy zbudowany jest z twardych skał granitowych. Na wysokościach około 1300 m n.p.m. utworzyła się powierzchnia zrównania, na którą składają się płaskie wierzchowiny, np. Równia pod Śnieżką. W Karkonoszach występują też charakterystyczne małe formy skalne, np. „Końskie Łby”, „Pielgrzymy”, „Skalny Stół”, „Słonecznik”, które powstały w wyniku nierównomiernego wietrzenia skał o różnej twardości.

Fenomen budowy geologicznej całych Sudetów polega na wielkiej różnorodności skał i form terenu, które powstawały w bardzo długim okresie. Występuje tu największe w Polsce nagromadzenie skał magmowych – granitów, diabazów, andezytów, gabr, bazaltów, melafirów – i metamorficznych – gnejsów, marmurów, kwarcytów, łupków krystalicznych. Nie brakuje też skał osadowych – piaskowców, margli, węgli, torfów, łupków. Biorąc zaś pod uwagę ukształtowanie terenu, to w Sudetach spotkać można i wysokogórską polodowcową rzeźbę terenu w Karkonoszach, i rozległe obniżenia wielkich kotlin, i regularne bloki skalne Gór Stołowych, i stożki powulkaniczne (np. Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim), i pojedyncze góry dominujące nad okolicą (np. Ślęża na Przedgórzu Sudeckim).

2. Klimat, wody, gleby, roślinność Sudetów

W Sudetach panuje klimat górski, który charakteryzuje się obniżonymi temperaturami i podwyższonymi opadami. Jest on jednak łagodniejszy niż w Karpatach ze względu na mniejsze wysokości bezwzględne oraz mniejszą odległość od Oceanu Atlantyckiego. Natomiast na Przedgórzu Sudeckim mamy znacznie cieplejszy klimat, zbliżony do tego występującego na sąsiedniej Nizinie Śląskiej.
Niemal wszystkie sudeckie rzeki w Polsce to dopływy Odry, a więc należą one do zlewiska Morza Bałtyckiego. Wyjątkami są źródłowe odcinki niektórych rzek, np. Izery w Karkonoszach czy Orlicy w Górach Bystrzyckich. Zaliczają się one do zlewiska Łaby, która płynie przez Czechy oraz Niemcy i uchodzi do Morza Północnego.
W wyższych partiach Sudetów na niektórych rzekach utworzyły się wodospady. Oczywiście nie są one tak wysokie, jak te tatrzańskie, ale również stanowią ciekawy element krajobrazu. Najbardziej znane sudeckie wodospady to Kamieńczyk (27 m wysokości) i Szklarki (13 m) w Karkonoszach oraz wodospad Wilczki (20 m) w Masywie Śnieżnika.
W Sudetach występują też duże zasoby wód podziemnych. Szczególnie liczne są źródła wód mineralnych, które najczęściej tworzyły się podczas ruchów gorącej magmy wewnątrz skorupy ziemskiej.

Polecenie 3

Z mapy hipsometrycznej odczytaj nazwy największych rzek spływających z gór i wpadających do morza. Dowiedz się, które z nich stanowią największe zagrożenie powodziowe; podaj odpowiednie przykłady z ostatnich lat.

Polecenie 4

Sudeckie rzeki, spływając ku Nizinie Śląskiej, często muszą przebijać się przez pasma górskie tworząc przełomy. Najbardziej znane przełomy pokonuje w swym biegu Nysa Kłodzka i Bóbr. Przyjrzyj sięmapie hipsometryczneji wskaż te przełomy. Następnie sprawdź w Internecie, czy twoje wskazania były poprawne.
Korzystając z mapy wód mineralnych w Polsce, odczytaj, jakiego rodzaju wody lecznicze występują w regionie Sudetów.

Wyższe partie Sudetów pokrywają słabo wykształcone gleby górskie. Poniżej spotkać można przeważnie zakwaszone gleby brunatne oraz płowe, przy czym na Pogórzu i Przedgórzu są to nieco lepsze ich odmiany.
Naturalna roślinność Sudetów, podobnie jak w Karpatach, charakteryzuje się piętrowością. W Sudetach granice poszczególnych pięter obniżone są o około 200–300 m. Mimo to nie występują tu typowo wysokogórskie, ostrokrawędziste turnie. Najwyższe partie Karkonoszy pokrywają rumowiska skalne i kępy traw. Nieco niżej znajdują się stosunkowo wąskie pasy łąk i kosodrzewiny. Najwięcej jest lasów iglastych regla górnego i lasów mieszanych regla dolnego. Dosyć częstym elementem sudeckiej roślinności są torfowiska i inne tereny podmokłe, które wytworzyły się m.in. na płaskich równiach Karkonoszy, Gór Izerskich i Gór Stołowych, a także w zagłębieniach kotlin.
W Sudetach znajdują się dwa parki narodowe – Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych. Karkonoski PN jest też rezerwatem UNESCO „Man And Biosphere”. Oprócz tego na terenie gór i przedgórza wyznaczono kilka parków krajobrazowych oraz dziesiątki innych obszarów chronionych.

Warto wiedzieć

W Sudetach jest największe w Polsce skupisko muflonów, które żyją głównie w Górach Sowich. Z innych rzadkich zwierząt na skałach Karkonoszy spotkać można niekiedy kozice, a w lasach poniżej sporadycznie rysia i niedźwiedzia brunatnego. Na Przedgórzu i Pogórzu żyje stosunkowo dużo rzadkich ptaków – głuszców i cietrzewi.

Polecenie 5

Korzystając z mapy ochrony przyrody, przypomnij podstawowe informacje o sudeckich parkach narodowych.

Polecenie 6

Wybierz jeden z sudeckich parków krajobrazowych i korzystając z różnych źródeł sporządź w zeszycie jego krótki opis.

Podsumowanie

• Sudety to stare góry średnie, leżące na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską.

• Góry te dzielą się na Sudety Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz Pogórze Zachodniosudeckie.

• Przedgórze Sudeckie formalnie nie zalicza się do Sudetów, ale rzeźba jego terenu w pewnym stopniu była kształtowana przez te same ruchy górotwórcze, co rzeźba Sudetów.

• Najwyższym pasmem Sudetów są Karkonosze ze szczytem Śnieżka o wysokości 1602 m n.p.m.

• Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie, które są zbudowane z prekambryjskich gnejsów liczących około 1 miliarda lat (najstarsze skały w Polsce).

• Budowa geologiczna całych Sudetów jest bardzo złożona, gdyż występuje tam wiele różnorodnych skał – magmowych, osadowych i metamorficznych. Na przykład trzon Karkonoszy zbudowany jest z granitu, Góry Stołowe z piaskowców i margli, a Masyw Śnieżnika z gnejsów.

• Sudety pierwotnie zostały wydźwignięte podczas paleozoicznych ruchów górotwórczych – kaledońskich i hercyńskich. Potem mezozoiczne osady morskie oraz wietrzenie i erozja znacznie wyrównały teren gór. W orogenezie alpejskiej nastąpiło odmłodzenie rzeźby poprzez ruchy tektoniczne, które utworzyły liczne uskoki, a między nimi wypukłe zręby i wklęsłe kotliny. W ten sposób powstały góry zrębowe z widocznymi w wielu miejscach prostymi liniami uskoków (pionowymi i poziomymi). Największy uskok to tzw. Krawędź Sudecka, która ma około 100 km długości i do 300 m wysokości; oddziela ona Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

• W Karkonoszach podczas zlodowaceń plejstoceńskich występowały lodowce górskie, które zostawiły po sobie duże kotły polodowcowe.

• W Sudetach panuje klimat górski, choć nie jest on tak surowy, jak w Karpatach, z uwagi na niższe wysokości bezwzględne Sudetów i bliższą odległość do Oceanu Atlantyckiego.

• Ze względu na podwyższone opady Sudety są obszarem zasobnym w wody – zarówno powierzchniowe jak i podziemne.

• W Sudetach dominują słabe gleby górskie oraz kwaśne brunatne i płowe.

• Roślinność Sudetów występuje w układzie piętrowym, choć nie ma tu turni ze względu na stosunkowo niewielką wysokość nad poziomem morza.

• W Sudetach utworzono dwa parki narodowe – Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych.