Środowisko naturalne Pobrzeży Południowobałtyckich

Pobrzeża Południowobałtyckie są nam już częściowo znane jako pas nizin nadmorskich. To obszar położony na południe od linii brzegowej Morza Bałtyckiego. Krajobrazy były i są tam nadal kształtowane głównie przez fale morskie. Jednak w rzeźbie pobrzeży zauważyć również można ślady działalności lądolodu skandynawskiego i akumulacji rzecznej.

Już wiesz

• gdzie znajdują się Pobrzeża Południowobałtyckie;

• jaki jest wpływ morza na klimat;

• które procesy erozyjne i akumulacyjne kształtują krajobraz wybrzeża morskiego.

Nauczysz się

• pokazywać na mapie hipsometrycznej krainy wchodzące w skład pasa pobrzeży;

• omawiać czynniki mające wpływ na rzeźbę pobrzeży;

• opisywać krajobraz wybrzeży niskich i wysokich;

• wskazywać przykłady nadmorskich form terenu (mierzeje, klify, wydmy, delty);

• wyjaśniać rolę Wisły w powstawaniu Żuław Wiślanych.

1. Pobrzeża Południowobałtyckie – podział

Pobrzeże to nadmorski pas lądu, na którym zaznacza się wpływ morza na środowisko przyrodnicze – klimat, wody, roślinność, zwierzęta, a także na działalność człowieka. Zazwyczaj pas ten ma od kilku do kilkudziesięciu kilometrów szerokości. Niekiedy przyjmuje się, że umowną granicą pobrzeża jest poziomica 50 m n.p.m.
Pobrzeża Południowobałtyckie rozciągają się od Zatoki Kilońskiej w Niemczech do Zalewu Wiślanego w obwodzie kaliningradzkim (Rosja). W Polsce wyróżnione zostały trzy makroregiony – krainy geograficzne: Pobrzeże Szczecińskie na zachodzie, „środkowe” Pobrzeże Koszalińskie oraz Pobrzeże Gdańskie z Żuławami Wiślanymi na wschodzie.
Pobrzeże Szczecińskie rozciąga się od dolnego biegu Odry do ujścia Parsęty w Kołobrzegu. Jest to najszerszy pas polskich pobrzeży, na którym dominują płaskie i lekko pofałdowane tereny równin morenowych.
Pas Pobrzeża Koszalińskiego jest węższy, a to za sprawą wzniesień Pojezierza Pomorskiego, które miejscami znajdują się w odległości tylko 20 kilometrów od morza. Tereny są tu już nieco bardziej pofałdowane.
Pas Pobrzeża Gdańskiego jest najwęższy, gdyż niektóre wzniesienia Pojezierza Pomorskiego znajdują się w odległości zaledwie kilku kilometrów od morza. Wyjątek stanowią płaskie i depresyjne Żuławy Wiślane, leżące w szerokiej delcie największej polskiej rzeki.

Polecenie 1

Korzystając z map powyżej, wskaż w pasie Pobrzeży Południowobałtyckich trzy główne makroregiony – krainy geograficzne. Odczytaj nazwy mezoregionów (regionów) wchodzących w skład każdego z nich.

Polecenie 2

Korzystając z map, wskaż regiony zaliczające się do Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Które z nich znajdują się na terenie Polski? Gdzie dokładnie przebiega granica między Pobrzeżami Południowobałtyckimi a Wschodniobałtyckimi?

Warto wiedzieć

Niewielka część obszaru Polski zalicza się do Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Są to Wzniesienia Górowskie, Równia Ornecka i Nizina Sępopolska. Regiony te nie mają jednak bezpośredniego dostępu do morza, toteż cała morska linia brzegowa Polski należy do Pobrzeży Południowobałtyckich.

Przebieg morskiej linii brzegowej w Polsce jest różnorodny. Ogólnie można przyjąć, że na wschodzie i zachodzie jest on urozmaicony, a w części środkowej wyrównany. Na Pobrzeżu Szczecińskim znajduje się wiele wysp wraz z największą z nich Wolinem, które odcinają od pełnego morza Zalew Szczeciński. Z kolei na Pobrzeżu Gdańskim mamy dwa długie półwyspy – Mierzeję Helską i Wiślaną – wydzielające Zatokę Pucką i Zalew Wiślany. Na Pobrzeżu Koszalińskim również występują mierzeje, ale mają one charakter zamknięty i odcinają od morza liczne jeziora przybrzeżne.

Przypomnienie z klasy 1.: jak powstaje mierzeja i jezioro przybrzeżne?

Piaski pochodzące z podmywanych przez fale morskie brzegów porywa prąd przybrzeżny, który płynie zgodnie z kierunkiem przeważających wiatrów, czyli z zachodu na wschód. Prąd ten osadza piasek w miejscu, gdzie napotyka załamanie linii brzegowej. W wyniku takiej akumulacji morskiej najpierw tworzą się podwodne ławice piasku, następnie pojawiają się maleńkie piaszczyste wysepki, a w efekcie końcowym długi piaszczysty półwysep zwany mierzeją. Początkowo mierzeja odcina od morza zatokę. Jeśli mierzeja połączy się z lądem i całkowicie odetnie zatokę od morza, to wówczas powstaje jezioro mierzejowo‑zalewowe, zwane też przybrzeżnym.

Polecenie 3

Wskaż na mapie najważniejsze elementy morskiej linii brzegowej w Polsce.

Wąski pas lądu wzdłuż linii brzegowej, na którym zaznacza się działalność fal morskich to wybrzeże. Wyróżnia się dwie główne formy wybrzeża:

• niskie, tj. plaża – płaski teren pokryty piaskiem, zalewany przez fale morskie; piasek pochodzi ze skał wybrzeża, które są niszczone i rozdrabniane przez ruch nieustannie falującej wody; w Polsce plaże występują niemal na całej długości wybrzeża;

• wysokie, tj. klif – stromy stok bezpośrednio dochodzący do morza; pobrzeża zbudowane są osadów polodowcowych, tj. piasków, żwirów, głazów, glin, w których wody płynące wyżłobiły głębokie doliny; między dolinami zachowały się wysokie wzniesienia nazywane na przykład kępami (Kępa Oksywska i Kępa Redłowska w Gdyni); fale morskie nieustannie podmywają i niszczą wysoki brzeg, uderzając z dużą siłą w mało odporne skały, które się rozkruszają i osuwają do morza; w wyniku takiej erozji morskiej wybrzeże cofa się (zobacz animację); wysokie klify występują m.in. na wyspie Wolin, w okolicach Przylądka Rozewie, a także w Gdyni.

Polecenie 4

Poszukaj informacji o miejscowości Trzęsacz, położonej na naszym wybrzeżu. Wyjaśnij, dlaczego to miejsce jest tak ciekawe i warte zwiedzenia.

Piasek pokrywa nie tylko plaże. W bliskiej odległości od morza mogą tworzyć się wydmy – piaszczyste wzniesienia o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Zostały one usypane z piasków naniesionych przez wiatr wiejący od strony morza (akumulacja wiatrowa). W Polsce najwięcej wydm powstało w okolicach Łeby. Zaliczają się one do najwyższych w Europie – niektóre z nich mają ponad 50 m wysokości. Mówi się, że są to „wędrujące wydmy”, ponieważ ich piasek jest nieustannie przewiewany z jednych miejsc w inne. W ciągu roku wydma może „przemieścić się” nawet o 20 metrów.

Polecenie 5

Wymień nazwy dwóch parków narodowych znajdujących się w pasie pobrzeży i przypomnij, co jest w nich chronione.

2. Klimat, wody, gleby, roślinność i zwierzęta

Klimat jest tym składnikiem środowiska przyrodniczego pobrzeży, na który Morze Bałtyckie ma znaczący wpływ. Przykładami tego są:

• zwiększone opady przez cały rok, co wynika z dużej wilgotności powietrza;

• obniżone temperatury latem, podwyższone zimą, co jest skutkiem wolniejszego ogrzewania i ochładzania wilgotnego powietrza;

• silne wiatry, które wieją w otwartych nadmorskich przestrzeniach pozbawionych jakichkolwiek przeszkód terenowych;

• występowanie bryz dziennych i nocnych będących skutkiem położenia w sąsiedztwie wielkiego zbiornika wodnego.

W obrębie pobrzeży zaznacza się też pewne niewielkie zróżnicowanie klimatu polegające na zwiększaniu się wpływów kontynentalnych w kierunku wschodnim. Objawia się to m.in. w postaci niższych temperatur zimą w rejonie Zatoki Gdańskiej.

Polecenie 6

Korzystając z map klimatycznych, do których linki podano wyżej, scharakteryzuj klimat polskiego pobrzeża. Zwróć uwagę na różnice wewnątrz pasa pobrzeży i je wyjaśnij.

Do Morza Bałtyckiego uchodzą dwie główne rzeki Polski – Wisła i Odra – oraz wiele krótszych, odprowadzających wody z obszaru zwanego przymorzem. Wisła i Odra przy swych ujścia utworzyły delty, w których główny nurt rzeki rozgałęzia się. DeltaWisły rozwinęła się w postaci typowego trójkąta z licznymi odnogami. Kilka tysięcy lat temu obszar dzisiejszych Żuław Wiślanych był zatoką oddzieloną od Morza Bałtyckiego mierzeją. Osady, jakie transportowała Wisła do zatoki powoli ją zasypywały, a rzeka rozgałęziała się na liczne odnogi. W 1895 roku przekopano starą mierzeję, by ułatwić odpływ wód rzecznych wprost do morza. Leżące w depresji Jezioro Druzno jest dziś pozostałością po zatoce. Około 30% powierzchni Żuław Wiślanych znajduje się w depresji.

Delta Odry rozwinęła się jako długi lej z dwoma ramionami rzeki (Odra Wschodnia i Odra Zachodnia), sięgający do płytkiego Zalewu Szczecińskiego. Dawniej jednak ujście Odry znajdowało się daleko na północy – wpadała ona bezpośrednio do Morza Bałtyckiego, a Zalew Szczeciński i Zatoka Pomorska były lądem. W wyniku podniesienia poziomu morza obszar ten został zalany, a ponad powierzchnią wody pozostały tylko wyspy, m.in. Wolin i Uznam. Zalew Szczeciński łączy się z wodami otwartego morza poprzez wąskie cieśniny – Dziwnę i Świnę po stronie polskiej oraz Pianę po stronie niemieckiej.

Polecenie 7

1. Korzystając z dokładnej mapy pobrzeża, odczytaj nazwy głównych ramion Wisły w jej delcie. Wskaż też miejsce przekopu oraz Jezioro Druzno. Przypomnij, z czego znana jest miejscowość Raczki Elbląskie.

2. Wskaż leżące w rejonie delty Odry jeziora Dąbie oraz Miedwie i dowiedz się, czy powstały one w taki sam sposób.

Obszary deltowe pokryły żyzne glebynapływowe – mady. Przy ujściu Odry występują też czarne ziemie i gleby bagienne, które są charakterystyczne dla bezodpływowych zagłębień terenu, w tym jezior przybrzeżnych. Na pozostałym obszarze pasa pobrzeży, na równiach morenowych dominują gleby bielicowe i płowe, a ponadto miejscami pojawiają się gleby brunatne.

W roślinności naturalnej Pobrzeży Południowobałtyckich przeważają lasy sosnowe i mieszane. Największe ich kompleksy to Puszcze: Goleniowska, Koszalińska i Słupska. Ponadto spotkać można łąki bagienne, wrzosowiska oraz torfowiska z roślinnością trawiastą i trzcinową. W sąsiedztwie plaż i na wydmach rosną gatunki chronione, np. mikołajek nadmorski.

Wśród zwierząt nadmorskich dominują ptaki – mewy, rybitwy, bieliki. Nad jeziorami przybrzeżnymi swoje siedliska mają m.in. czaple siwe i łabędzie nieme. Z innych zwierząt wymienić trzeba żubry, które żyją w lasach wyspy Wolin. W wodach przybrzeżnych czasami dostrzec można foki i morświny. Zdarza się też, że te zwierzęta – chore lub martwe – leżą na plaży.

3. Typy krajobrazów naturalnych na Pobrzeżach Południowobałtyckich

Biorąc pod uwagę opisane powyżej składniki środowiska przyrodniczego Pobrzeży Południowobałtyckich, wyróżnić można tam 3 grupy krajobrazów naturalnych:

• wybrzeża — wysokie, niskie, mierzejowo‑zalewowe, wydmowe;

• równiny morenowe — wyniesiony i lekko falisty obszar, lokalnie porozcinany dolinami małych rzek;

• równiny deltowe i płaskie dna zagłębień bagienno‑jeziornych.

  

   

W głębi lądu przeważają polodowcowe równiny morenowe, które pokryte są lasami i polami uprawnymi. Przy ujściach Wisły i Odry oraz wokół jezior przybrzeżnych występują wilgotne równiny płaskich obniżeń terenu, gdzie dominuje roślinność bagienna i łąkowa (rejony deltowe wykorzystywane są do celów rolniczych). Wzdłuż całego wybrzeża mamy piaszczyste krajobrazy plaż, które są urozmaicone wysokimi klifami na większej części Pobrzeża Szczecińskiego i miejscami na pozostałych pobrzeżach. W sąsiedztwie plaż często występują też wydmy, przy czym największe z nich znajdują się w okolicach Łeby. Dwie długie, otwarte mierzeje to charakterystyczne elementy krajobrazu Pobrzeża Gdańskiego, a liczne krótsze mierzeje zamykające jeziora przybrzeżne są typowe dla Pobrzeża Koszalińskiego.

Polecenie 8

Na zdjęciach powyżej wskaż przykłady skutków erozji i akumulacji – morskiej, rzecznej, wiatrowej, lodowcowej.

Podsumowanie

• Do Pobrzeży Południowobałtyckich w Polsce zaliczają się Pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie.

• Morska linia brzegowa jest w Polsce urozmaicona wyspami na zachodzie i półwyspami (mierzejami otwartymi) na wschodzie.

• Na Pobrzeżu Koszalińskim występują liczne mierzeje zamykające jeziora przybrzeżne.

• Niemal całe polskie wybrzeże pokrywają piaszczyste plaże. Wysokie klify spotkać można głównie na zachodzie (wyspa Wolin) i na wschodzie (Gdynia, Władysławowo).

• W bliskim sąsiedztwie plaż często występują wydmy, przy czym największe z nich spotkać można w okolicach Łeby.

• Zwiększone opady, mniejsza roczna amplituda temperatur oraz silne wiatry to główne cechy klimatu pobrzeży.

• Dwie największe polskie rzeki – Wisła i Odra – przy ujściu do Bałtyku utworzyły delty; niesiony wodami rzecznymi materiał skalny i organiczny osadził się tam, tworząc żyzne gleby napływowe (mady).

• Roślinność naturalna pobrzeży to głównie bory sosnowe i mieszane na wysoczyznach morenowych oraz łąki i zarośla bagienne na niskich terenach podmokłych.

• Wśród nadmorskich zwierząt dominują ptaki.

• Główne typy nadmorskich krajobrazów naturalnych w Polsce to wybrzeża niskie (plaże) i wysokie (klify), wybrzeża mierzejowo‑zalewowe, wybrzeża wydmowe, a ponadto równie i wysoczyzny morenowe oraz płaskie dna zagłębień jeziornych i rzecznych ujść deltowych.

• Krajobrazy te zostały ukształtowane przez erozję i akumulację morską oraz wiatrową, lodowcową i rzeczną.