Rozmieszczenie ludności na świecie

Ponad siedem miliardów ludzi na świecie ma do dyspozycji niemal 150 mln km2powierzchni lądów. Jednak nie wszystkie te obszary są równomiernie zaludnione. Dlaczego ludzie wybierają życie w dużym zagęszczeniu, mając do wykorzystania wiele terenów bezludnych? Jakie czynniki o tym decydują: te środowiskowe czy pozaprzyrodnicze?

Już wiesz

• czym jest i jak obliczyć gęstość zaludnienia;

• gdzie powstały najstarsze ludzkie cywilizacje;

• czym są migracje;

• jakie są przyczyny i skutki ruchów migracyjnych.

Nauczysz się

• omawiać rozmieszczenie obszarów sprzyjających osadnictwu;

• omawiać rozmieszczenie obszarów o warunkach utrudniających osadnictwo;

• wyjaśniać, w jaki sposób człowiek gospodaruje na obszarach niesprzyjających ludziom;

• opisywać prawidłowości rządzące rozmieszczeniem ludności.

1. Rozmieszczenie ludności

Analiza mapy gęstości zaludnienia pozwala dostrzec dużą nierównomierność rozmieszczenia ludności na Ziemi. Tereny stale zamieszkiwane przez człowieka nazywamy ekumeną. Większość ludzi żyje na półkuli północnej. Jednym z powodów tej sytuacji jest fakt, że właśnie tam występuje najwięcej powierzchni lądowych.
Poza Antarktydą w obrębie każdego z kontynentów spotykamy obszary słabiej i gęściej zaludnione. Na niektórych kontrasty są ogromne.

Z jednej strony widać tereny niezamieszkałe (anekumena) lub o znikomej gęstości zaludnienia. Jednocyfrowe liczby gęstości zaludnienia (osoba/km2) wskazują, że ludzie żyją tam w niewielkich, znacznie rozproszonych skupiskach. Należą do nich: północne krańce Eurazji i Ameryki Północnej, środkowa Azja, ogromna większość Australii, duże fragmenty północnej Afryki i Ameryki Południowej. Szczególnym przypadkiem jest Antarktyda – kontynent całkowicie pozbawiony stałego osadnictwa.

Z drugiej strony na niektórych obszarach gęstość zaludnienia przekracza 1 tys. osób na 1 km2, co więcej, skala od góry nie jest domknięta, mimo że ostatni przedział rozpoczyna się od wielkości ponad 50 tys. osób na 1 km2. Nie znamy więc (opierając się na danych z mapy) górnej granicy. Najgęściej zaludnione obszary to: wschodnia i południowa Azja, Europa, wschodnie wybrzeża obu Ameryk, Ameryka Środkowa, tereny nad Zatoką Gwinejską i w pasie od Wyżyny Abisyńskiej po rejon Wielkich Jezior Afrykańskich.
Jeżeli do analizy weźmie się mniejsze obszary, takie jak państwa, kontrasty nie znikają zupełnie.

Wartości podawane w zestawieniach statystycznych to wielkości uśrednione.Te rzeczywiste mogą znacząco od nich odbiegać – np. w każdym dużym mieście są zarówno dzielnice mieszkaniowe gęściej zaludnione, jak i przemysłowe o mniejszym zaludnieniu.

Polecenie 1

W 2013 roku w Wyśmierzycach (pow. 17 km2) mieszkało 906 osób, a w Legionowie (pow. 14 km2) 54 231. Oblicz gęstość zaludnienia w obu miastach. Spróbuj wyjaśnić, skąd się wzięły tak znaczne różnice pomiędzy nimi.

2. Czynniki przyrodnicze

Porównanie rozmieszczenia najstarszych cywilizacji z mapą gęstości zaludnienia wykazuje, że obszary gęsto zamieszkane w starożytności są takimi nadal. Widać więc, że wciąż najatrakcyjniejsze dla osadnictwa warunki to klimat o długim okresie wegetacyjnym i obfitych, choćby nawet okresowych opadach bądź obfitych w wodę rzekach. Ważnym czynnikiem są żyzne gleby i łatwość ich uprawy na płaskich, równinnych terenach. Wolno płynące duże rzeki to świetne drogi komunikacyjne. Współcześnie gęsto zamieszkane obszary tworzą się również na terenach przemysłowych – zwłaszcza bogatych w surowce mineralne – lub usługowych, np. wzdłuż szlaków transportowych.

W miarę wzrostu liczby ludności zajmowano nowe tereny, wybierając najlepsze z dostępnych. Stąd rozrost ekumeny, która obejmuje znaczące części kontynentów. Zestawienie mapy rozmieszczenia ludności i mapy fizycznej pozwala określić warunki, których ludzie unikają, czyli co stanowi barierę osadniczą.

Jedną z nich jest brak wody (bariera wodna), stąd prawie bezludne pustynie Afryki, Azji czy Australii. Klimat, w którym okres wegetacyjny jest zbyt krótki, by wyrosły i plonowały rośliny uprawne (bariera termiczna), również ogranicza osadnictwo. Przykładem są północne rejony Eurazji i Ameryki Północnej. Dodatkowe utrudnienie to mała ilość światła słonecznego, co negatywnie wpływa na samopoczucie ludzi (bariera świetlna). Szczególnie jest to dotkliwe w czasie długich zim, a tym bardziej nocy polarnych.
Stałe, wysokie temperatury i częste, obfite opady wspomagają rozwój roślinności. W konsekwencji wzbogacają ekosystem, czego przykładem jest wilgotny las równikowy. Jednak z punktu widzenia człowieka nie są to warunki korzystne – w wysokiej temperaturze i dużej wilgotności organizmowi ludzkiemu trudno odprowadzić nadmiar ciepła (bariera termiczna). Ponadto występuje dużo terenów podmokłych, gleby są ubogie, a zagrożenie chorobami i ukąszeniami przez różne zwierzęta bardzo wysokie. Dlatego w puszczy amazońskiej i jej odpowiednikach w Afryce i Azji gęstość zaludnienia jest niewielka.

Kolejną przeszkodę stanowi wysokość nad poziomem morza. Wraz z jej wzrostem spada temperatura, a przez to skraca się okres wegetacyjny, co utrudnia uprawy. Im wyżej, tym z reguły słabsze gleby o mniejszej zawartości próchnicy i większej liczbie odłamków skalnych. W górach odsłonięta na stromych stokach gleba jest narażona na silną erozję wskutek zwykle obfitych opadów (bariera wysokościowa bądź grawitacyjna). Na dużych wysokościach w rozrzedzonym powietrzu występuje mniej cząsteczek tlenu, przez co trudniej się oddycha. Takie warunki spotykamy w Himalajach i na Wyżynie Tybetańskiej.

Specyficznym przystosowaniem się do niekorzystnych warunków środowiska jest koczownictwo – ludzie przemieszczają się, nie tworząc stałych skupisk ludności lub zamieszkując je okresowo. Teren taki nazywamy subekumeną.

3. Pozorne wyjątki

Szczegółowa analiza mapy pozwala na wyodrębnienie obszarów, których nie można zakwalifikować do żadnej grupy, stosując powyższe kryteria.
Region Wielkich Jezior Afrykańskich leży w pobliżu równika, a jest jednym z najgęściej zaludnionych. Do wyjaśnienia pozornej sprzeczności pomocna będzie mapa fizyczna. Wschód kontynentu to wyżyna o wysokości ponad 1000 m n.p.m., dlatego jest tam chłodniej. Dodatkowo nie brakuje wody, a dzięki aktywności wulkanów występują żyzne gleby.

Kolejny przykład pozornych wyjątków stanowi południe Afryki. Wschodnie wybrzeże jest gęsto zaludnione, ale zachodnie niemal bezludne. Wyjaśnienia należy szukać na mapie prądów morskich. Zachodnie wybrzeże opływa Prąd Benguelski – chłodny, a więc obniżający nie tylko temperaturę, ale co ważniejsze – opady. Średnia roczna suma opadów dla Swakopmund (miasta w zachodniej Namibii) to jedynie 18 mm! Odmienna sytuacja ma miejsce na wschodnich wybrzeżach Afryki, gdzie ciepły Prąd Mozambicki przynosi ze sobą stosunkowo obfite opady. Roczna suma opadów w Inhambane, mieście leżącym na podobnej szerokości geograficznej co Swakopmund, wynosi ponad 900 mm.

Prądy morskie o odmiennych cechach różnicują także wielkość gęstości zaludnienia w Irlandii i na Półwyspie Labrador, terenach leżących na podobnej szerokości geograficznej.

Widać wyraźnie, że o ile temperatury latem są bardzo podobne, to zimowe różnią się znacząco. Wyższe temperatury w Irlandii pozwalały dłużej w ciągu roku uprawiać ziemię i dzięki temu łatwiej przetrwać zimę, gdy żywności dla ludzi i paszy dla zwierząt było mało. Po zachodniej stronie Atlantyku na tej samej szerokości geograficznej rośnie tajga.

Polecenie 2

Opisz i wyjaśnij zróżnicowanie gęstości zaludnienia w Boliwii, Nigrze lub Namibii.

4. Czynniki antropogeniczne

Cechy środowiska w znacznym stopniu wpływają na rozmieszczenie ludności, ale nie wyłącznie. Ważne są również procesy i zjawiska historyczne, ekonomiczne oraz polityczne.
Obecne kilkudziesięciomilionowe skupiska ludzi na wschodnich wybrzeżach obu Ameryk wynikają z procesów migracyjnych. Przez wieki do Nowego Świata udawali się ludzie odważni lub niemający wiele do stracenia. Ich zasoby finansowe najczęściej pochłaniała sama podróż, stąd brak środków na dalszą wędrówkę.
Do zwiększenia liczby ludności obu Ameryk przyczynił się ponadto handel niewolnikami z Afryki. Szacunki mówią o kilkunastu milionach osób.

Pas większej gęstości zaludnienia ciągnący się przez środkowe rejony europejskiej części Rosji, północny Kazachstan i południową Syberię aż po Bajkał to skutek częściowo dobrowolnego, a częściowo przymusowego (zsyłki) przesiedlania ludności w Rosji i Związku Radzieckim.

Warto wspomnieć, że Brytyjczycy zsyłali swoich skazańców do kolonii: najpierw w Ameryce Północnej, a gdy te wywalczyły niepodległość, to do Australii.

Innym przykładem zwiększenia się liczby ludności wskutek procesów historycznych jest migracja Żydów: najpierw do ówczesnej Palestyny kontrolowanej przez Wielką Brytanię, a po drugiej wojnie światowej do państwa Izrael. W 1922 roku ludności żydowskiej na tych terenach było ok. 84 tys., w 1945 roku – 550 tys., a w 1967 – 2,4 mln. Wzrost ten (aż 28‑krotny) tylko częściowo można tłumaczyć wysokim przyrostem naturalnym. Obecnie w Izraelu mieszka ponad 8 mln mieszkańców (Żydzi stanowią blisko 76% społeczeństwa tego kraju).

Człowiek osiedli się także w bardzo niesprzyjających warunkach, jeśli tylko będzie miał ku temu odpowiedni powód. Najczęstsze uzasadnienie to czynniki ekonomiczne. Stąd na przykład nieliczne, ale znaczące miasta na dalekiej Północy.

Murmańsk jest portem, który nie zamarza dzięki ciepłemu prądowi morskiemu. W okolicach Norylska zalegają największe na świecie złoża niklu, miedzi i palladu, Kiruna zaś jest wielkim ośrodkiem wydobycia rud żelaza. Znaczący ośrodek gospodarki morskiej – Tromsø – spodziewa się dalszego rozwoju wraz ze wzrostem popularności „Przejścia Północno‑Wschodniego”. Żegluga tym szlakiem z Chin do Rotterdamu przez Ocean Arktyczny trwa 35 dni i jest krótsza o 2 tygodnie od trasy biegnącej przez Kanał Sueski.

Wysokie temperatury i brak opadów również można przetrwać. Mount Isa w Australii to wielki ośrodek wydobycia i przetwórstwa rud miedzi, cynku, ołowiu i srebra. W Arlit (Niger) przedmiotem eksploatacji są rudy uranu.

Podsumowanie

• Ekumena to obszar stale zamieszkały przez ludzi, anekumena to obszary niezamieszkałe, a subekumena to tereny, na których człowiek zamieszkuje tylko czasowo.

• Na gęstość zaludnienia mają wpływ takie czynniki przyrodnicze, jak: warunki klimatyczne (temperatura, opady), warunki orograficzne, glebowe, bliskość dużych rzek i dostęp do morza, bogactwa naturalne.

• Warunki, których ludzie unikają, stanowią barierę osadniczą. Zaliczamy do nich bariery: wodną, termiczną, świetlną, wysokościową i grawitacyjną.

• Pozaprzyrodnicze czynniki wpływające na zróżnicowanie rozmieszczenia ludności na świecie to procesy i zjawiska historyczne, ekonomiczne oraz polityczne.

Praca domowa

Polecenie 3.1

Opisz i wyjaśnij rozmieszczenie ludności w Maroku, odwołując się do czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych.

Polecenie 3.2

Wykaż wpływ warunków środowiskowych na rozmieszczenie ludności w Boliwii.

Słowniczek

ekumena

obszar stale zamieszkany przez ludzi

anekumena

obszar niezamieszkały przez ludzi

subekumena

obszar okresowo zamieszkały przez ludzi