Migracje ludnościowe związane z Polską oraz ich skutki

Migracje to przemieszczanie się ludzi mające na celu zmianę miejsca zamieszkania. Mogą to być migracje wewnętrzne, czyli w obrębie własnego kraju, albo zewnętrzne – zagraniczne. Długotrwałe migracje zagraniczne ludności jednego państwa do innego państwa mogą przyczynić się do utworzenia mniejszości narodowej na obszarze docelowym.

Już wiesz

• co to jest emigracja i imigracja;

• jak odczytywać dane statystyczne dotyczące ludności.

Nauczysz się

• wymieniać i omawiać przyczyny migracji;

• wskazywać główne kierunki migracji z Polski i do Polski;

• wyliczać i oceniać skutki migracji dla Polski jako kraju imigracyjnego i emigracyjnego.

1. Przyczyny migracji

Migracje mogą być długookresowe (powyżej 12 miesięcy) lub krótkookresowe (3–12 miesięcy). Migracje długookresowe oznaczają zmianę miejsca pobytu stałego. Migracje krótkookresowe to wyjazdy na pobyt czasowy, np. do pracy, na studia, na staż, na stypendium itp. We współczesnym świecie przeważają krótkotrwałe migracje ludzi młodych. W dawniejszych czasach – w XIX i XX wieku – przeważały migracje długookresowe.
Inny podział wyróżnia migracje swobodne i wymuszone. W przypadku migracji swobodnych przemieszczanie następuje z własnej woli migrantów, którzy na ogół chcą w ten sposób poprawić jakość swojego życia (migracja z powodów ekonomicznych) na przykład dzięki lepszej pracy w innym miejscu. W przypadku migracji wymuszonych przemieszczanie następuje wbrew woli migrujących – jest to na przykład deportacja nielegalnych imigrantów do kraju, z którego wyjechali. Migrujący przymusowo z powodów politycznych czy religijnych – uciekający przed wojną i prześladowaniami – określani są mianem uchodźców.

Polecenie 1

Podaj przykłady migracji długo- i krótkookresowych z wyżej wymienionych powodów. Możesz wskazać osoby z twojego otoczenia (rodzina bliższa i dalsza, znajomi, sąsiedzi), a także osoby powszechnie znane z mediów.

Mieszkańców Polski dotyczą obecnie przede wszystkim migracje swobodne. Natomiast migracje wymuszone często odnoszą się do osób, które przyjechały do nas z innych krajów.

2. Migracje wewnętrzne w Polsce

Przez ponad pół wieku po drugiej wojnie światowej w naszych migracjach wewnętrznych zdecydowanie dominował kierunek ze wsi do miasta. Wynikało to z intensywnego rozwoju przemysłu i samych miast ze wszystkimi swoimi dobrodziejstwami typu elektryczność, gaz, wodociągi, kanalizacja, komunikacja, sklepy, usługi, kultura, edukacja, służba zdrowia. Tereny wiejskie pod tymi względami przez długi czas pozostawały mocno zaniedbane, dlatego tamtejsza ludność, zwłaszcza młoda, bardzo chętnie emigrowała do miast. Poza tym do życia na wsi zniechęcało dążenie władz do upaństwowienia i kolektywizacji gospodarstw rolnych.
Największe migracje miały miejsce tuż po wojnie, kiedy to z racji organizowania sobie życia na nowo trwały intensywne ruchy ludności na tzw. Ziemie Odzyskane z terenów utraconych na rzecz ZSRR, repatriacja ludności wywiezionej w głąb Rosji, na Syberię i do Kazachstanu. Odbywały się też przymusowe akcje przesiedleńcze z obszarów przygranicznych, np. akcja „Wisła”. Potem sytuacja ogólna nieco się ustabilizowała, jednak każdego roku saldo migracji dla obszarów wiejskich było ujemne i wynosiło kilka promili. W latach 70. XX wieku ujemna wartość wzrosła do kilkunastu promili, co było skutkiem tzw. propagandy sukcesu i uruchomienia wielu nowych inwestycji. Do władzy doszedł wtedy urodzony w Sosnowcu Edward Gierek – działacz partyjny na Górnym Śląsku i właśnie tam pojawiły się ogromne inwestycje, m.in. powstała największa w Polsce huta – Huta Katowice. W całym kraju w miastach rozwijało się na dużą skalę budownictwo mieszkaniowe, co jeszcze bardziej zachęcało mieszkańców wsi do emigracji.

Od początku lat 90. XX wieku coraz mniej ludzi przenosiło się ze wsi do miast. W 2000 roku po raz pierwszy na obszarach wiejskich, w skali całej Polski, zanotowano dodatnie saldo migracji. Oznaczało to, że więcej ludzi przeniosło się z miast na wieś niż ze wsi do miast. Dotyczyło to jednak tylko dużych miast i terenów wiejskich wokół nich. Ludzie w średnim wieku mający dobrą, stabilną pracę w mieście zaczęli przenosić się na obszary podmiejskie, uciekając w ten sposób od zatłoczonych, hałaśliwych i coraz droższych centrów miast. Taka tendencja utrzymuje się do dziś.

Polecenie 2

• Korzystając z wykresu i mapy powyżej, omów przebieg migracji wewnętrznych w Polsce w ostatnich kilkudziesięciu latach.

• Na podstawie mapy scharakteryzuj migracje wewnętrzne w twoim województwie.

• Odczytaj z mapy przedział wartości salda migracji w twoim powiecie i podaj przyczyny przewagi napływu lub odpływu ludności.

Od wielu też lat trwa niezmienny przepływ ludności z miast małych do dużych. Wyjeżdżają głównie ludzie młodzi w poszukiwaniu pracy, o którą dużo łatwiej w większych ośrodkach miejskich. Często wyjazdy te początkowo mają na celu tylko kontynuowanie nauki – w szkole średniej lub na studiach. Jednak po kilku latach spędzonych w większym mieście absolwenci nie wracają już do swoich rodzinnych miejscowości.

3. Migracje zewnętrzne – z Polski i do Polski

Migracje zagraniczne w dawnych czasach nie były zbyt popularne. Dopiero pod koniec XIX wieku i na początku XX nabrały większego znaczenia. Wtedy to z Europy do intensywnie rozwijającej się Ameryki Północnej masowo płynęli emigranci z nadzieją na lepsze życie za Wielką Wodą. Byli wśród nich też i Polacy, choć największy udział w tej emigracji mieli Anglicy, Irlandczycy i Włosi.
Po II wojnie światowej Polska znalazła się w grupie państw komunistycznych silnie związanych z ZSRR. Od Europy Zachodniej byliśmy oddzieleni tzw. żelazną kurtyną i przekraczanie granic państwowych stało się dla nas bardzo trudne. Mimo to sporo ludzi próbowało wyjeżdżać, często nielegalnie, i niektórym się to udawało. Natomiast do Europy Wschodniej, a nawet dalej za Ural wielu Polaków zostało wysłanych przymusowo – tuż po wojnie ówczesne władze komunistyczne w taki właśnie sposób postępowały ze swoimi przeciwnikami politycznymi.
Dzisiaj nasze granice z państwami Unii Europejskiej są w pełni otwarte, co wpływa na wzrost emigracji zewnętrznej Polaków.

Od 1989 roku, czyli po upadku komunizmu, wraz z którym zniknęła żelazna kurtyna, liczba polskich emigrantów utrzymywała się na poziomie 20–25 tys. rocznie. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku nastąpiło dalsze otwarcie granic i wyjazdy do Europy Zachodniej stały się bardzo łatwe, co przyczyniło się do dwukrotnego wzrostu liczby emigrantów. Polacy niemal masowo wyjeżdżali do lepiej płatnej pracy najpierw głównie w Wielkiej Brytanii i Irlandii, a później w Niemczech. Ta fala wyjazdów trwała kilka lat, po czym poziom emigracji wrócił do poprzedniego stanu.
Jeśli zaś chodzi o imigrację do Polski, to stopniowo się ona zwiększa. Przyjeżdża do nas coraz więcej obcokrajowców do pracy. Przy czym wyróżnić tu można dwie zupełnie odmienne grupy imigrantów:

• wysoko wykwalifikowani specjaliści i kadra zarządzająca renomowanych firm światowych działających w Polsce – z Europy Zachodniej, USA, Japonii, Korei Południowej, Chin;

• niewykwalifikowana tania siła robocza do prostych prac, np. w rolnictwie czy budownictwie – z Ukrainy, Białorusi, Rosji, Wietnamu (często jest to imigracja nielegalna).

  

   

Polecenie 3

Na ilustracji powyżej odczytaj nazwy krajów, z którymi Polska ma duży ruch migracyjny. Wyjaśnij, dlaczego są to akurat te kraje. Zwróć szczególną uwagę na państwa, z którymi utrzymujemy ruch „jednokierunkowy”, tj. zdecydowanie przeważają w nim imigranci lub emigranci.

Emigruje ludność z całej Polski, głównie na zachód Europy, by pracować za większe pieniądze i tym samym poprawić warunki życiowe. Najwięcej ludzi wyjeżdża z Opolszczyzny, gdzie mamy skupisko osób z niemieckimi korzeniami. Po całkowitym otwarciu granic wielu z nich chętnie przenosiło się do swoich rodzin i znajomych w Niemczech. Często z podobnych względów wyjeżdżają mieszkańcy województw: śląskiego, pomorskiego, kujawsko‑pomorskiego i warmińsko‑mazurskiego. W województwie lubuskim wyjazdy są ułatwione ze względu na bliskość granicy.
Najwięcej imigrantów zagranicznych przyjmują dynamicznie rozwijające się województwa na zachodzie Polski – dolnośląskie i wielkopolskie. Lokowanych jest tam wiele firm europejskich, wraz z którymi przenoszą się ich wysoko wykwalifikowani pracownicy z rodzinami. Z kolei w województwach mazowieckim, świętokrzyskim, małopolskim i w sąsiednich mających charakter rolniczy dominują imigranci zza wschodniej granicy. Wyjątkami są tu Warszawa i Kraków, do których to miast przybywają również imigranci z innych części Europy i świata.

Polecenie 4

Odczytaj z mapy wartość salda migracji krajowych i zagranicznych w twoim województwie. Wyjaśnij, dlaczego wartość ta jest ujemna lub dodatnia.

4. Skutki migracji zagranicznych

Skutki migracji są zupełnie odmienne dla krajów, z których ludność emigruje, i dla krajów docelowych.
W krajach emigracyjnych obserwuje się:

1. zmniejszenie liczby ludności;

2. przyspieszony proces starzenia się społeczeństwa ze względu na odpływ ludzi młodych;

3. problemy społeczne wynikające z rozdzielenia rodzin;

4. zagrożenie dla wypłacalności systemu emerytalnego;

5. brak zwrotu nakładów poniesionych na edukację ludności, która opuściła kraj;

6. odciążenie rynku pracy (więcej wolnych miejsc pracy);

7. ekstensywny rozwój niektórych branż gospodarki spowodowany trudnościami w znalezieniu fachowców;

8. podniesienie płac w deficytowych zawodach w związku z brakiem konkurencji ze strony pracowników;

9. wzrost wpływów z zagranicznego ruchu osób, towarów i usług;

10. wzrost wpływów finansowych z przesyłanych środków do kraju od emigrantów;

11. ewentualne korzyści po powrocie emigrantów do kraju (reemigracji).

W krajach imigracyjnych należy się spodziewać:

1. wzrostu liczby ludności;

2. zmniejszenia deficytu siły roboczej, zwłaszcza w najgorzej opłacanych zawodach;

3. konkurencji miejscowych z obcymi na lokalnych rynkach pracy;

4. wzrostu gospodarczego;

5. rozwarstwienia społecznego w miastach i powstawania dzielnic imigrantów;

6. krzewienia kultury, religii, obyczajów i innych zachowań typowych dla kraju pochodzenia imigrantów;

7. konfliktów i patologicznych zjawisk społecznych.

Polecenie 5

Wśród powyższych skutków migracji zagranicznych wskaż te pozytywne i negatywne.

5. Mniejszości narodowe

Jednym ze skutków migracji zagranicznych jest występowanie mniejszości narodowych, czyli grup ludzi o narodowości innej niż narodowość dominująca w danym kraju. Szczególnie liczne mniejszości są m.in. w państwach przyjmujących dużo imigrantów. Mniejszości narodowe mogą być też skutkiem zmian granic państwowych, podziałów i jednoczenia krajów oraz innych zmian na mapie politycznej.
W wyniku emigracji historycznych i współczesnych Polacy osiedlili się niemal we wszystkich krajach świata. Określa się ich mianem Polonii, np. Polonia amerykańska (w USA), Polonia brytyjska, Polonia niemiecka itp.

Najwięcej ludności polskiego pochodzenia poza naszym krajem mieszka w Stanach Zjednoczonych – ok. 10 mln. Są to zarówno potomkowie dawnych imigrantów z przełomu XIX i XX wieku, jak i współcześni imigranci z ostatnich kilkudziesięciu lat. Głównym skupiskiem Polonii amerykańskiej jest Chicago, gdzie mieszka ponad 1 mln Polaków i Amerykanów polskiego pochodzenia, m.in. w dzielnicy potocznie zwanej Jackowo. W innych wielkich miastach USA nasi rodacy również skupili się w „swoich” dzielnicach, np. w Greenpoint na nowojorskim Brooklynie.
Na świecie poza Stanami Zjednoczonymi większe grupy Polaków osiedliły się w kilku dużych krajach – Kanadzie, Brazylii, Argentynie i Australii. Liczna Polonia zamieszkuje też oczywiście kraje europejskie. Ze względu na bliskość i wynikające z niej historyczne powiązania ludnościowe najwięcej osób z polskimi korzeniami mieszka w Niemczech. Także w pozostałych krajach sąsiedzkich jest wiele osób polskiego pochodzenia, ale Niemcy są krajem zdecydowanie najbogatszym i dlatego tak bardzo przyciągają imigrantów.

Polecenie 6

Z legendy mapy powyżej odczytaj nazwy państw, w których Polonia jest najliczniejsza. Dowiedz się, np. z Internetu, dlaczego tak liczna jest Polonia brytyjska i francuska.

Mniejszości narodowe zamieszkują również Polskę. Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 roku w naszym kraju żyło blisko 680 tys. osób deklarujących na pierwszym miejscu narodowość inną niż polska (trzeba pamiętać, że oficjalne statystyki nie odzwierciedlają do końca stanu rzeczywistego i członków niektórych mniejszości, np. ukraińskiej czy wietnamskiej, może być dużo więcej). Stanowi to ok. 1,76% ogółu ludności. Najwięcej jest Ślązaków – taką narodowość deklaruje ponad 435 tys. mieszkańców naszego kraju. Nie można ich jednak uznać za mniejszość narodową według ogólnie przyjętych kryteriów, ponieważ nie ma na świecie państwa, w którym stanowiliby oni większość. Ślązacy, podobnie jak Kaszubi czy Górale, to zgodnie z prawem polskim grupa etnograficzna mająca specyficzne cechy (język, obyczaje, stroje) odróżniające ją od innych mieszkańców Polski. W naszym kraju wyróżnia się jeszcze mniejszości etniczne, które charakteryzują się odrębnym pochodzeniem, kulturą, często językiem i religią. Należą do nich Karaimi, Łemkowie, Romowie i Tatarzy.

Największe skupiska ludności innej narodowości występują na obszarach przygranicznych, zwłaszcza wschodnich. Wyjątek stanowi mniejszość niemiecka skupiająca się na Opolszczyźnie. Są to Niemcy oraz ich potomkowie, którzy nie opuścili Ziem Odzyskanych przez Polskę po II wojnie światowej.Natomiast współcześni imigranci osiedlają się u nas głównie w dużych miastach – w Warszawie, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi, Krakowie, Gdańsku. Tam zazwyczaj mają pracę i to ona na ogół skłoniła ich do przyjazdu do Polski.

Polecenie 7

Z mapy powyżej odczytaj, jakie mniejszości narodowe, etniczne i grupy etnograficzne zamieszkują w twoich okolicach. Z tabeli powyżej odczytaj, jaka jest ich liczebność.

Polecenie 8

Czy znasz kogoś należącego do mniejszości narodowej, etnicznej lub grupy etnograficznej? Jeśli tak, to dowiedz się od tej osoby, jakie ciekawe obyczaje kulturowe odróżniają ich od innych mieszkańców Polski. Jeśli nie znasz nikogo takiego, to spróbuj poznać.

Podsumowanie

• Główną przyczyną współczesnych migracji mieszkańców Polski są względy ekonomiczne.

• Do niedawna w Polsce przeważał kierunek migracji wewnętrznych ze wsi do miast. Obecnie coraz więcej mieszkańców miast przenosi się na przyległe tereny wiejskie.

• Zagraniczna emigracja Polaków skierowana jest głównie do Europy Zachodniej, a zwłaszcza do Niemiec i Wielkiej Brytanii.

• Skutkiem emigracji zagranicznej jest u nas m.in. ubytek ludności młodej i pracowników wykwalifikowanych.

• Imigracja do Polski od lat 90. XX wieku systematycznie rośnie, ale wciąż jest stosunkowo mała.

• Skutkiem imigracji jest u nas zwiększona konkurencja na rynku pracy, zwłaszcza tej najniżej płatnej.

• Mniejszości narodowe mogą się utworzyć w wyniku migracji ludności lub zmian granic państwowych.

• Poza naszym krajem żyje ponad 20 mln osób polskiego pochodzenia. Mniejszości narodowe w Polsce liczą łącznie kilkaset tysięcy osób.