Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce

Przez miliony lat krajobrazy na naszej planecie zmieniały się wielokrotnie. Również na obszarze dzisiejszej Polski panowały różne warunki naturalne. Raz część terenów zalewała woda morska, innym razem w wyniku ruchów skorupy ziemskiej wypiętrzały się góry. Występowały też takie okresy, gdy obszar naszego kraju porastały bujne lasy tropikalne, z których później tworzył się węgiel. Geologiczna historia Ziemi jest fascynująca i warto dowiedzieć się o niej trochę więcej.

Już wiesz

• jakie formy ukształtowania terenu występują w Polsce;

• kiedy i jakie najważniejsze wydarzenia geologiczne miały miejsce w Polsce.

Nauczysz się

• omawiać procesy sprzyjające powstawaniu gór;

• wyjaśniać, w jaki sposób powstawały góry w Polsce;

• podawać, gdzie w Polsce występują poszczególne typy gór;

• wymieniać etapy powstawania węgla kamiennego;

• opisywać procesy sprzyjające powstawaniu węgla;

• wskazywać, gdzie w Polsce występują złoża węgla brunatnego i kamiennego.

1. Jak powstawały góry

Procesy wewnętrzne (endogeniczne) – ruchy góro-, lądo- i oceanotwórcze, a także trzęsienia ziemi i zjawiska wulkaniczne – przyczyniają się do zmian w wyglądzie lądów i oceanów. To one decydują o powstawaniu gór i prowadzą do zmian zarówno w pionowym (rzeźba), jak i w poziomym (linia brzegowa) ukształtowaniu terenu. Są efektem działania sił mających swoje źródło w głębi Ziemi. Czynniki wewnętrznepozostają w zasadzie takie same od początku kształtowania się naszej planety. Należą do nich: olbrzymie ciśnienie, bardzo wysokie temperatury, a także różnice ciśnień (skutki działania energii wnętrza Ziemi).

Góry powstają głównie w wyniku wypiętrzania, które jest rezultatem ruchu kontynentów. Mówi o tym teoria płyt litosfery. Tam, gdzie płyty litosfery naciskają na siebie z ogromną siłą, teren ulega fałdowaniu i wypiętrzaniu – tworzą się góry fałdowe. Karpaty powstały wskutek przesuwania się na północ płyty afrykańskiej i zderzenia z płytą euroazjatycką. Warto pamiętać, że ten powolny proces trwa do dzisiaj. Dowodem na to są trzęsienia ziemi, które od czasu do czasu występują na południu Europy.

Ciekawostka

Trzęsienia ziemi będące jednym z nielicznych odczuwalnych dziś przejawów ruchów górotwórczych pojawiają się także w Polsce. Zazwyczaj są to jednak tzw. tąpnięcia, które po części wywołał człowiek, prowadząc wydobycie w kopalniach głębinowych. Jeśli zakłócona zostaje równowaga górotworu, to może dojść do samoistnego, gwałtownego przesunięcia warstw skalnych. Ostatnie znaczące trzęsienie ziemi (tąpniecie) na terenie naszego kraju miało miejsce 19 marca 2013 roku w okolicach Polkowic. Jego siła osiągnęła 4,7 stopnia w skali Richtera.

Na początku ery kenozoicznej, w czasie najbardziej intensywnego fałdowania Karpat, w Sudetach doszło do odmłodzenia rzeźby. Nastąpiły istotne przesunięcia warstw skalnych wzdłuż uskoków i powstały tzw. góry zrębowe.

1. Sudety ukształtowały się w erze paleozoicznej. Początkowo w miejscu dzisiejszych Sudetów istniało morze, na którego dnie tworzyły się skały osadowe. Podczas fałdowania kaledońskiego (pierwsza część ery paleozoicznej) powstały na tym terenie olbrzymie góry.

2. Następnie przez wiele milionów lat odbywał się proces niszczenia masywu kaledońskiego.

3. Podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (druga część ery paleozoicznej) doszło do podziału masywu kaledońskiego oraz wyniesienia i ukształtowania Sudetów Wschodnich. Powstały wówczas główne zręby dzisiejszych Sudetów. Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie (część Sudetów Środkowych), młodsze są Sudety Wschodnie, a najmłodsze Sudety Zachodnie oraz niektóre pojedyncze pasma, np. Góry Stołowe. W tym samym czasie doszło także do intensywnej działalności wulkanicznej, której objawem były intruzje magmy pomiędzy warstwy starszych skał. W ten sposób powstały pasma Karkonoszy i Gór Izerskich.

4. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych (początek ery kenozoicznej) stary masyw Sudetów popękał i ukształtował rzeźbę współczesnych Sudetów. Powstały góry zrębowe.

5. Sudety są w dalszym ciągu modelowane przez różne procesy zewnętrzne.

   shuffleskip_previousplay_circle_outlineskip_nextrepeat

   volume_up

   fullscreen

    

Innym rodzajem gór są góry wulkaniczne. Powstały one na skutek działalności wulkanicznej, np. na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach czy na Wyżynie Śląskiej.

Polecenie 1

Zaznacz na mapie – przenosząc w odpowiednie miejsca elementy z legendy – góry zrębowe, góry fałdowe i góry wulkaniczne.

2. Jak powstawał węgiel

Procesy wewnętrzne poprzez wypiętrzanie i fałdowanie urozmaicają powierzchnię Ziemi. Natomiast procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – przyczyniają się głównie do wyrównywania powierzchni Ziemi. Jeden z tych procesów – akumulacja – miał wielki udział w powstaniu pokładów węgla w Polsce.

W erze paleozoicznej, w karbonie, utworzyły się pokłady węgla kamiennego. W tamtym czasie na terenie Polski występował klimat podobny do równikowego. Dominowała bujna roślinność wiecznie zielona, bogata w różnorodne gatunki i przypominająca współczesne lasy równikowe. Szczątki roślinne zasypywane były osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę. W warunkach beztlenowych i przy wysokim ciśnieniu następował proces zamiany tych szczątków najpierw w torf, potem w węgiel brunatny, a na końcu w węgiel kamienny. Było to tzw. uwęglanie, czyli zwiększanie zawartości pierwiastka CC (węgla) w skałach.

Po pewnym czasie na osadach znów gromadziły się szczątki roślinne i powstawały kolejne warstwy węgla. W niektórych okresach zachodziły trzęsienia ziemi i warstwy skalne, w tym te z węglem, przemieszały się wzdłuż uskoków. Dlatego węgiel kamienny występuje dziś na bardzo różnych głębokościach – od kilku metrów do kilku kilometrów. W Polsce pokłady tego surowca energetycznego znajdują się na Wyżynie Śląskiej i Wyżynie Lubelskiej i wciąż są eksploatowane. Natomiast w Sudetach w okolicach Wałbrzycha wydobycie węgla kamiennego zakończono kilkanaście lat temu.

W kenozoiku kilkadziesiąt milionów lat temu ponownie zapanował u nas wilgotny i gorący klimat i znów mogły zacząć tworzyć się pokłady węgla. Jednak do dziś „zdążyły” one osiągnąć tylko etap węgla brunatnego. Złoża tego surowca zalegają płytko pod ziemią i są u nas dosyć bogate. Aktualnie węgiel brunatny wydobywa się w kopalniach odkrywkowych koło Bełchatowa, Konina i Turoszowa.

Polecenie 2

Zaznacz na mapie – przenosząc w odpowiednie miejsca elementy z legendy – obszary występowania węgla brunatnego i kamiennego.

Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego w Bełchatowie występuje węgiel brunatny, a nie kamienny.

Podsumowanie

• Góry powstają w wyniku ruchów górotwórczych, których źródłem są procesy wewnętrzne (endogeniczne) – przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych. Do ich formowania mogą też przyczynić się zjawiska wulkaniczne.

• Procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – powodują głównie wyrównywanie powierzchni Ziemi.

• Etapy powstawania węgla kamiennego:

  • rozwój bujnej roślinności;

  • gromadzenie się szczątków roślinnych w zagłębieniach terenu;

  • zasypywanie ich osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę;

  • uwęglenie w warunkach beztlenowych przy wysokim ciśnieniu;

  • tworzenie się torfu, potem węgla brunatnego, a na końcu węgla kamiennego; proces ten powtarza się wielokrotnie, tworząc powyżej kolejne warstwy (pokłady).